موضع امیرالمؤمنین (علیه السلام) نسبت به امر خلافت
ابنعبدربّه اندلسی در عقدالفرید که امیرمؤمنان ناراحتی خود را در چندین جا و بالای منبر ناراحتی خود را از اصحاب که از آنها آ زار بسیار دیده بازگو میکرد. در خطبهای فرمود: خدا از رفتگان درگذرد، دو مرد درگذشتند و سومین چون زاغی برخاست. جز به شکم خود نمیاندیشید. وای بر او، اگر بالش را میچیدند و سرش را میبریدند، برایش نیکوتر بود. بنگرید اگر شایستهی انکار یافتید، انکار کنید و اگر پذیرفتنی بود، بپذیرید. بدانید که نیکان عترت من شکیباترین خلق در کودکی و داناترین ایشان در بزرگیاند. آگاه باشید علم ما اهل بیت از علم خدا است و حکم ما از حکم الله است و از راستگو شنیدهایم. اگر از آثار ما پیروی کنید به روشناییهایمان هدایت یافتید. پرچم حق با ما است، هر که از آن پیروی کند به ما پیوندد و هر که از آن واماند غرق می‌گردد. همانا سرافرازی هر مؤمن از ما است و به سبب ما بند خواری از گردنشان گسسته می‌شود. خداوند با ما آغاز کرد و با ما پایان خواهد داد.1
1عقد الفرید2: 113 ابن عبد ربه من الجمهور أن أمیر المؤمنین کان یتألم من الصحابة کثیرا فی عدة مواطن و علی رءوس المنابر و قال فی بعض خطبته: عفا الله عما سلف سبق الرجلان و قام الثالث کالغراب همه بطنه ویله لو قص جناحه و قطع رأسه لکان خیرا له انظروا فإن أنکرتم فأنکروا و إن عرفتم فاعرفوا ألا إن أبرار عترتی و أطائب أرومتی أحلم الناس صغارا و أعلمهم کبارا ألا و إنا نحن أهل البیت من علم الله علمنا و بحکم الله حکمنا من قول صادق سمعنا فإن تتبعوا آثارنا تهتدوا ببصائرنا معنا رایة الحق من تبعها لحق و من تأخر عنها غرق ألا و بنا عزة کل مؤمن و بنا تخلع ربقة الذل من أعناقهم و بنا فتح الله و بنا ختم الله.
در خطبهی معروف به خطبهی «شقشقیه» شکوهی علی (علیه السلام) غضب خلافت و بازیگری ابوبکر با خلافت می‌فرماید:
آگاه باشید به خدا سوگند که فرزند ابوقحافه جامهی خلافت مسلمانان را بر تن خود کرد، در حالی که می‌دانست موقعیت من به خلافت و حکومت چون محور آسیاب به آسیاب است که به دور آن حرکت می‌کند و می‌دانست سیل فضایل از کوهسار وجودم سرازیر است و مرغان دور پرواز تفکرها به بلندای وجودم رسد. با این همه شایستگی خدادادی دامن از خلافت در چیدم، و پهلو از آن پیچیدم، و ژرف اندیشیدم که چه باید، و از این دو کدام شاید یا باید: تنها و بییاور برای گرفتن به پاخیزم یا بر تاریکیهای محیط خفقان که به وجود آورده‌اند صبر پیشه سازم. تاریکیهایی محیط خفقان که بزرگسالان را فرسوده، نوجوانان را پیر، و مؤمن را به رنج آورَد تا آنگاه که به ملاقات خدا بشتابد. پس شکیبایی را خردمندانهتر یافتم و آن را برگزیدم. آری، صبر کردم، امّا چه صبری چون آن که خار در چشمش خلیده و استخوان در گلویش مانده باشد. میدیدم که میراثم به تاراج میرود و خلافت بازی دست مدعی خلافت شده است. این چنین بود تا روزگار اولی به سر آمد و او خلافت را به پسر خطاب سپرد.
آنگاه امام علیه السلام از قول «اعشی»، شاعر معروف عرب، چنین مَثَل آورد: «چه دور است بین روز من که بر پشت اشتری زیر گرمای خورشید میرانم، با روز «حیّان» برادر «جابر» که در سایه منزل میآرمد.».
شکوهی علی (علیه السلام) از ماجرای خلافت عمر:
شگفتا ابوبکر که در زندگیش ازمردم میخواست عذرش را بپذیرند و از مرکب خلافت به زیر آید1، چگونه آن را برای دیگری در هنگام مرگش گره زد. راستی هر دو از شتر خلافت آنچه توانستند دوشیدند و پس خلافت را به عرصهاى خشن و درشتناک افکند، عرصهاى که درشتىاش پاى را مجروح مىکرد و ناهموارىاش رونده را به رنج مىافکند. لغزیدن و به سر در آمدن و پوزش خواستن فراوان شد. متصدی خلافت مانند کسی که بر سواری سرکش سوار است اگر مهارش بکشد، بینی آن آسیب بیند و اگر رها کند، سرنگون افتد و بمیرد. به خدا سوگند هم گرفتار خطا بودند و هم سرکشى. هم دستخوش بىثباتى بودند و هم اعراض از حق. و من بر این زمان دراز در گرداب محنت، شکیبایى مىورزیدم تا او نیز به جهان دیگر شتافت و امر خلافت را در میان جماعتى قرار داد که مرا هم یکى از آن قبیل مىپنداشت.
شکوهی حضرت از شورای عمر:
امان از این شوری! چون عمر خلافت را در گروهی را قرار داد، و مرا همسنگ سایر اعضای شورا پنداشت. پناه برخدا از این شورا! ناچار با آنان هماهنگ شدم، امّا یکی از کینه راهی گزید و دیگری داماد خود را بهتر دید، و دو نفر که آوردن اسم آنها مناسب نیست این دوخت و آن برید، تا سوّمی را بر خلافت نشاندند.
شکوهی علی (علیه السلام) خلافت وحیف بیت المال عثمان:
تا آن که سومی به خلافت رسید که دو پهلویش از پر خوری باد کرده بود و همواره بین خوردن و آشامیدن و بین سرگینش سرگردان بود. خویشاوندان پدری با او ایستادند، و بیت المال را خوردند. همانند شتر گرسنه که خار شتر بهاری را با تمام دهانش میخورد، عثمان در حیف بیت المال بود تا ریسمان بافتهی او باز شد به دست و پایش پیچید و مردم را اعمال او برانگیخت و به شورش درآورد و بر روی شکمش انداخت و به هلاکتش منتهی شد.
بیعت عمومی با علی علیه السلام:
و ناگهان دیدم مردم از هر سوی روی به من نهادند، و چون یال کفتار پس و پشت هم ایستادند، و از هر طرف چنان فشرده هجوم آوردند، دو پهلویم را آزردند و ردایم ازدو طرف پاره شد. مردم چون گلهی انبوه گوسفند، مرا در میان گرفتند. آنگاه که به پا خاستم، سه گروه گردیدند: گروه «ناکثین» پیمان بسته شکستند؛ گروه «مارقین» از جمع دینداران متظاهر و خشک مقدس بیرون جستند؛ گروه «قاسطین» ستمکار از اطاعت حق سر برتافتند؛ گویا هرگز کلام پروردگار را نشنیدند یا شنیدند و دل نبستند؛ که فرماید: «تِلْکَ الدَّارُ الاَْخِرَةُ نجَْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فىِ الْأَرْضِ وَ لَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (قصص : 83)» (سرای آن جهان از آن کسانی است که برتری نمیجویند و راه تبه کاری نمیپویند، و پایان کار، ویژه پرهیزگاران است آری به خدا آن را خوب شنیدند ویاد گرفتند ، لیکن دنیا در دیده آنان آرایسته و زیورش چشمهایشان خوشنما خیره ساخت).
سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود، و یاران، حجّت را بر من تمام نمیکردند، و خداوند از علما عهد نگرفته بود که در برابر ستمکار شکمباره برتابند و به یاری گرسنگان ستمدیده بشتابند، و بر گرسنگی مظلومان، سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش میساختم، و آخر خلافت را به کاسه اوّل آن سیراب میکردم، آنگاه میدیدید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغالهای بیارزشتر است.
گفتند: در اینجا مردی از أهالی عراق بلند شد و نامهای به دست امام علیه السّلام داد و امام علیه السّلام آن را مطالعه میفرمود، گفته شد، مسایلی در آن بود که میبایست جواب میداد. وقتی خواندن نامه به پایان رسید، ابن عباس گفت یا امیر المؤمنین! چه خوب بود سخن را از همان جا که قطع شد آغاز میکردید. امام علیه السّلام فرمود: هرگز! ای پسر عباس، شعلهای از آتش دل بود، زبانه کشید و فرو نشست، ابن عباس میگوید، به خدا سوگند! بر هیچ گفتاری مانند قطع شدن سخن امام علیه السّلام این گونه اندوهناک نشدم، که امام نتوانست تا آنجا که دوست دارد به سخن ادامه دهد.2
1أقیلونی فلست بخیرکم
2شرح نهج البلاغة عبده1: 25تا32 ؛ شرح نهج البلاغة صبحی الصالح: 48تا 50 ؛ شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید1: 151.
